O ̳zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2017 yil 6 aprelda ―Umumiy o ̳rta va o ̳rta maxsus, kasb-hunar ta‘limining davlat ta‘lim standartlarini tasdiqlash to ̳g ̳risida‖gi 187-sonli Qarori e‘lon qilindi. Shu munosabat bilan tarbiyaviy soatlar mazmunan qayta ko ̳rib chiqilib, kompetensiyaviy yondashuv asosida amalga oshirilishi belgilandi.

Ma‟lumki, sinf rahbari o„z sinfidagi o„quvchilarning bevosita ta‟lim- tarbiya jarayoni, ya‟ni darslar davomida hamda darsdan keyingi faoliyatini nazorat qilishga mas‟ul shaxs hisoblanadi.

Umumiy o ̳rta ta‘lim muassasalarida sinf rahbari faoliyati O ̳zbekiston Respublikasining ―Ta‘lim to ̳g ̳risida‖gi Qonuni, ―Kadrlar tayyorlash milliy dasturi‖, O ̳zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining ta‘lim sohasidagi qarorlari, Xalq ta‘limi vazirligi tomonidan ishlab chiqilgan tegishli me‘yoriy hujjatlar va Xalq ta‘limi vazirligining 2007 yil 20 yanvardagi 19-sonli buyrug ̳i bilan tasdiqlangan “Ta‟lim muassasalari sinf rahbari to„g„risidagi Nizom” asosida tashkil etiladi.

Mazkur dastur va metodik qo ̳llanma yuqorida nomlari keltirilgan ta‘limga oid huquqiy va me‘yoriy hujjatlarga, shuningdek, umumiy o ̳rta ta‘limning uzluksizligi va izchilligiga, zamonaviy metodologiyalarga asoslangan.

Dasturning maqsadi — tarbiyaviy soatlarni mamlakatda amalga oshirilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar, rivojlangan xorijiy mamlakatlarning ilg ̳or tajribalari hamda ilm-fan va zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalariga asoslangan holda tashkil etish, zamon talablariga javob beruvchi, ma‘naviy barkamol, faol fuqarolik pozitsiyasiga ega shaxslarni tarbiyalashdan iborat.

Tarbiyaviy soat dasturining vazifalari:

milliy, umuminsoniy va ma‘naviy qadriyatlar asosida o ̳quvchilarni tarbiyalashning samarali shakllari va usullarini joriy etish;

tarbiya jarayoniga pedagogik va zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish;

o ̳quvchilarni ijtimoiy hayotga tayyorlashda ta‘lim, fan va ishlab chiqarishning samarali integratsiyasini ta‘minlashdan iborat.

Bugungi kunda axborot oqimining tezligi natijasida hayotimizga ommaviy madaniyatni salbiy ta‘sirlari ham sezilmoqda. Bu masalani o ̳quvchilarning ijtimoiy hayotlari misolida ko ̳rishimiz mumkin. Ba‘zida ota-onalar tomonidan bolalarning beodobligi, o ̳z fikrini og ̳zaki yoki yozma tarzda aniq ifodalay olmasligi, mas‘uliyatning yetishmasligi, atrofidagilar bilan kelisha olmasligi, o ̳ziga tegishli bo ̳lgan mablag ̳largni to ̳g ̳ri taqsimlay olmasligi haqidagi fikrlarni eshitib qolamiz. Shuning uchun ham dasturni ishlab chiqishda xaqlaro va milliy tajribaga asoslanilganligini alohida ta‘kidlab o ̳tish joizdir.

“Ta‟lim muassasalari sinf rahbari to ̳g ̳risidagi Nizom”ga asosan ―Sinf rahbari- Ta‘lim muassasasining tarbiyaviy tizimidagi tayanch pedagoglardan biri bo ̳lib, o ̳ziga biriktirilgan sinf o ̳quvchilarining amalda belgilangan ta‘lim va tarbiya olishlarini tashkil etadi.‖Shu nuqtai nazardan olib qaraganda bugungi kunda ta‘lim muassasalari sinf rahbarlari faoliyatida quyidagilarga o„xshash muammolar ko„zga tashlanmoqda:

− Ayrim sinf rahbarlari tomonidan o ̳quvchilarni tarbiyalash jarayonida o ̳z oldilariga qo ̳ygan maqsad va vazifalarining to ̳g ̳ri tashkil etilmaganligi;

− Tarbiyaviy soatlarning aniq o ̳quv-mavzu reja asosida tashkil etilmayotganligi;

− Ta‘lim-tarbiya va ma‘naviy-ma‘rifiy sohaga oid qonunlar va qonunosti hujjatlarning ko ̳pchiligidan o ̳qituvchi va sinf rahbarlarining yetarli darajada xabardor emasligi;

− Ba‘zi sinflardagi muhitning qoniqarli emasligi, ahil va mustahkam jamoaning shakllanmaganligi;

− Ayrim ta‘lim muassasalarida davomatning pastligi, muntazam dars qoldiruvchi o ̳quvchilar mavjudligi;

− Ba‘zi sinflardagi o ̳quvchilarda kundalik daftarlarining mavjud emasligi, borlarining ham sinf rahbari tomonidan nazorat qilinmaganligi;

− Ayrim o ̳quvchilarning darslarga tayyorgarliksiz, hatto darsliklarsiz ishtirok etishlari;

− O ̳quvchilar internet va mobil telefon qaramligining jismoniy va ruhiy xatarlari haqida yetarli tushunchalarga ega emasliklari;

− Voyaga yetmaganlar o ̳rtasida turli zararli oqimlar ta‘siriga tushib qolish, jinoyatchilik va huquqbuzarlik holatlarining uchrayotganligi;

− Ba‘zi o ̳qituvchi va tarbiyachilarimizda kasbiy kompetensiyalar yetishmasligi; − Tarbiyaviy ishlar ta‘sirchanligining pastligi;
− Ota-onalar bilan samarali muloqotning yo ̳lga qo ̳yilmaganligi;

− Huquqbuzarlik, mobil telefon va internet qaramligi, narkomaniya, tamaki va alkogol mahsulotlarini iste‘mol qilishga qarshi kurash hamda oldini olish bo ̳yicha samarali chora-tadbirlar tizimi ishlab chiqilmaganligi.

Shu o ̳rinda masalaning muhim bir jihatiga e‘tiboringizni qaratmoqchimiz.

Bugungi kunda umumta‟lim maktablarida tarbiyaviy soatlar amalda qanday tashkil qilinmoqda?

− Bugungi kundagi aksariyat hollarda tarbiyaviy soatlar quruq gaplardan iborat bo ̳lib, tarbiyaviy soat mavzularidan chetga chiqib ketiladi;

− Qaysidir o ̳quvchining xulqi muhokamaga qo ̳yiladi;
− O ̳quvchilarning fanlarni o ̳zlashtirishlari va davomatlari muhokama qilinadi;

− Qandaydir tadbirlarga tayyorgarlik va sinf muammolarini hal etish kabi masalalar xususida so ̳z boradi.

Tarbiyaviy soatlar aslida qanday bo„lishi kerak?

− Ta‘lim jarayoni alohida, mustaqil darslardan tashkil topgani kabi tarbiyaviy soatlar ham yaxlit tarbiyaviy usullar, ta‘sirchan vositalar yordamida amalga oshiriladi;

− Sinf rahbari ushbu tarbiyaviy soatni o ̳tkazishga doir aniq ish rejasiga ega bo ̳lishlari lozim;

−Yuqori tashkilotlardan tavsiya asosida berilgan ―Tarbiyaviy soatlar‖ mavzularining namunaviy rejasini asos qilib olish;

Bugungi shiddatli davr barchamizdan axloqiy va ma‘naviy jihatdan tarbiyaviy ishlarni yanada kuchaytirish lozimligini talab etmoqda. Ma‘naviyat yo ̳q ekan, inson ongli ijtimoiy shaxs bo ̳la olmaydi. Shuning uchun ham sinf rahbarlari va butun o ̳qituvchilar jamoasi oldida o ̳quvchilarga milliy va umuminsoniy

qadriyatlar asosida hayot kechirishni o ̳rgatishdek muhim vazifa turadi. Hozirgi globallashuv jarayonlari kuchaygan, turli g ̳oyalar o ̳rtasidagi kurash keskinlashgan, ―ommaviy madaniyat‖ xurujlari butun dunyoga tarqalib borayotgan, internet tarmog ̳i orqali uzatilayotgan buzg ̳unchi axborotlar inson qalbi va ongini o ̳ziga qaram qilishga urinayotgan tahlikali zamonda kelajagimiz bo ̳lgan yosh avlodni hayotga tayyorlashning samarali shakl va uslublarini izlash davlat siyosati darajasidagi masalaga aylangan.

Tarbiyaviy ishlarni davr talabiga javob beradigan holga keltirish uchun tarbiyaning asosi bo ̳lgan barcha g ̳oyalar qaytadan ko ̳rib chiqilishi, asosiy e‘tibor bola shaxsiga qaratilishi, yillar davomida to ̳plangan ijobiy tajribadan unumli foydalanish zarurligini taqozo etadi. Inson shaxsining kamol topishi esa juda murakkab va uzluksiz jarayon davomida shakllanadi. Uning tarbiyasiga ota-onasi, maktab, mahalla, do ̳stlari, jamoat tashkilotlari, atrof-muhit, internet, ommaviy axborot vositalari, san‘at, adabiyot, tabiat va hokazolar bevosita ta‘sir ko ̳rsatadi. Shuning uchun ham barcha sinf rahbarlari o ̳z tarbiyaviy faoliyatlarida ana shu mezonlarni hisobga olishlari shart.

Tarbiyaviy soatlar o ̳quvchilarda shakllangan qobiliyatlarni amaliyotga tadbiq etish maydoni hisoblanadi. To ̳g ̳ri tashkil etilgan tarbiyaviy soatlar o ̳quvchilarda fanlar orqali shakllangan tayanch kompetensiyalarni ijtimoiy hayotda tadbiq eta olishlari uchun imkoniyat yaratib beradi.

O ̳quvchilarda hulq-odob madaniyatiga rioya qilish, fikrini erkin ifodalash, notiqlik qobiliyatini yuksaltirish, axborotlardan to ̳g ̳ri va samarali foydalanish, shu bilan birga bu boradagi xalqaro hamda milliy qonunchilik qoidalariga rioya qilishni tarbiyalash tarbiyaviy soatlarning asosiy maqsadlaridan birdir. Shuningdek, tarbiyaviy soatlar orqali o ̳quvchilarda to ̳g ̳ri kasb tanlash, kitobxonlik madaniyatini shakllantirish, bo ̳sh vaqtini to ̳g ̳ri taqsimlash, o ̳z iqtidorini rivojlantirish uchun turli to ̳garaklarni to ̳g ̳ri tanlash, tayyor ish joylarida ishlash emas, balki o ̳zi ish joylarni yaratishi kabi qobiliyatlar shakllantiriladi.

Tarbiyaviy soat dasturlari oddiydan murakkablikka tamoyili asosida shakllantirilgan bo ̳lib, quyidagi yo ̳nalishlarni o ̳z ichiga oladi. Vatanparvarlik axloqiy, huquqiy, jismoniy, gigiyenik, ekologik hamda estetik tarbiya shuningdek, o ̳quvchilarni to ̳g ̳ri kasb tanlashga yo ̳naltiradi. Tarbiyaviy soatlarning mazkur yo ̳nalishlari O ̳zbekiston Respublikasida ta‘limning uzluksizligi, uzviyligi, o ̳quvchi shaxsi va qiziqishlari ustuvorligidan kelib chiqib, ularda yosh xususiyatlariga mos ravishda quyidagi tayanch kompetensiyalar shakllantiriladi.

Kommunikativ kompetensiya — ijtimoiy vaziyatlarda ona tilida hamda birorta xorijiy tilda o ̳zaro muloqotga kirisha olishni, muloqotda muomala madaniyatiga amal qilishni, ijtimoiy moslashuvchanlikni, hamkorlikda jamoada samarali ishlay olish layoqatlarini shakllantirishni nazarda tutadi.

Axborotlar bilan ishlash kompetensiyasi — media manbalardan zarur ma‘lumotlarni izlab topa olishni, saralashni, qayta ishlashni, saqlashni, ulardan samarali foydalana olishni, ularning xavfsizligini ta‘minlashni, media madaniyatga ega bo'lish layoqatlarini shakllantirishni nazarda tutadi.

O'zini-o'zi rivojlantirish kompetensiyasi — doimiy ravishda o ̳z-o ̳zini jismoniy, ma‘naviy, ruhiy, intellektual va kreativ rivojlantirish, kamolotga intilish, hayoti davomida mustaqil o ̳qib-o ̳rganish, kognitivlik ko ̳nikmalarini va hayotiy tajribani mustaqil ravishda muntazam oshirib borish, o ̳z xatti-harakatini muqobil baholash va mustaqil qaror qabul qila olish ko ̳nikmalarini egallashni nazarda tutadi

Ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi — jamiyatda bo ̳layotgan voqea, hodisa va jarayonlarga daxldorlikni his etish va ularda faol ishtirok etish, o ̳zining fuqarolik burch va huquqlarini bilish, unga rioya qilish, mehnat va fuqarolik munosabatlarida muomala va huquqiy madaniyatga ega bo ̳lish layoqatlarini shakllantirishni nazarda tutadi.

Milliy va umummadaniy kompetensiya — vatanga sadoqatli, insonlarga mehr-oqibatli hamda umuminsoniy va milliy qadriyatlarga e‘tiqodli bo ̳lish, badiiy va san‘at asarlarini tushunish, orasta kiyinish, madaniy qoidalarga va sog ̳lom turmush tarziga amal qilish layoqatlarini shakllantirishni nazarda tutadi.

Matematik savodxonlik, fan va texnika yangiliklaridan xabardor bo„lish hamda foydalanish kompetensiyasi — aniq hisob-kitoblarga asoslangan holda shaxsiy, oilaviy, kasbiy va iqtisodiy rejalarni tuza olish, kundalik faoliyatda turli diagramma, chizma va modellarni o ̳qiy olish, inson mehnatini yengillashtiradigan, mehnat unumdorligini oshiradigan, qulay shart-sharoitga olib keladigan fan va texnika yangiliklaridan foydalana olish layoqatlarini shakllantirishni nazarda tutadi.

Shuningdek, mazkur kompetensiyalar har bir tarbiyaviy soatning mazmunidan kelib chiqqan holda shakllantiriladi.

Umumta‘lim maktablarining 1-11-sinf o ̳quvchilari uchun tuzilgan ―Tarbiyaviy soatlar uchun namunaviy mavzular rejasi‖ mazmunan tarbiyaviy- axloqiy hislatlarni shakllantirish bilan bir qatorda yurtimizda nishonlanadigan

umumxalq bayramlari va muhim tarixiy sanalar asosida tuzildi. Bundan tashqari mazkur rejada fan oyliklari davomida o ̳quvchilar uchun tarbiyaviy dars soatlarini o ̳tishda nimalarga e‘tibor berish kerakligi e‘tiborga olingan.

Mazkur dastur va qo ̳llanmada bugungi kunda sinf rabarlari uchun amaliy va uslubiy yordam sifatida Respublika Ta'lim markazi mutaxassislari va amaliyotchilar hamkorligida ―Tarbiyaviy soat‖larning mashg ̳ulot ishlanmalari tavsiya etiladi.

―Tarbiyaviy soat‖lar rejasidagi 8 soatlik ―Yo ̳l harakati qoidalari‖ga doir mavzular dasturi va dars ishlanmalari mazkur qo ̳llanmada aks ettirilmagan.

Umumta‘lim maktablarining 5-sinf o ̳quvchilari uchun ishlab chiqilgan ―Tarbiyaviy soat‖ mashg ̳ulot ishlanmalarida mazmunan o ̳quvchilarda tarbiyaviy- axloqiy xislatlarni shakllantirish va mustahkamlash maqsadida donolar hikmatlariga va milliy qadriyatlarimizga hurmat, vatanparvarlik, insonparvarlik, jismoniy tarbiya, shaxsiy gigiyena, ozodalik, kiyinish odobi, bola huquqlari, tabiatni asrash, iqtisodiy tarbiya, salomlashish va muomala odobi, kitobni sevish kabilar bilan bir qatorda yurtimizda o‘tkaziladigan umumxalq bayramlari va muhim sanalarni nishonlashda nimalarga e'tibor berish lozimligi to ̳g ̳risida tavsiyalar berilgan.

Tarbiyaviy soatlarni quyidagi tartibda tashkil qilish mumkin: 

Kun shiori:

I. Kirish;
II. Asosiy qism: hikoya, suhbat,ma‘ruza, guruhlarda ishlash;

III. Yakuniy qism.

Tarbiyaviy soatlarda foydalahish uchun mavzuga doir adabiyotlar ko ̳rgazmasi tashkil etiladi. Jarayonni ochiq muloqot, davra suhbati, bahs- munozara, treninglar va boshqa har xil noan‘anaviy tarzda tashkil etish mumkin.

(Izoh: Taqdim etilayotgan tarbiyaviy soatlar dasturiga Umumta‘lim maktablarining sinf rahbarlari metod kengashi qaroriga ko ̳ra 15 % gacha o ̳zgartirish kiritilishi mumkin.)